Талын Монгол айл буюу Зочломтгой Монгол зан

“Талын Монгол айл тайван амгалан” гэсэн дуу нь Төрийн соёрхолт зураач Д. Чүлтэмийн “Талын айл” гэдэг зурагтай агаар нэгэн. Зурагт Монгол тал нутгийн үзэсгэлэн, амьдрал ахуй, төрх байдлыг уран зургийн гайхашигаар дахин давтагдахгүйгээр харуулсан байдаг гэж мэргэд хэлдэг. Магадгүй эрч хүч, хөгжил дэвшил, мэдээллийн эрин үеийг мэдэрсэн зарим нэгэнд энэ зураг дэндүү уйтгартай мэт сэтгэгдэл төрүүлдэг байх. Зурагтаар рекламддаг даа “ би нөхөр болох хүнээ Уба бишээ ахаа гэдэггүй би газар шилгээж цунами болдоггүй цул газар амьдардаг” гээд нэг залуугийн хэлээд байдгаар монгол хэмээхийг ойлгож болох юм шиг санагддаг бөгөөд Монголын түүхийн нэгэн үеийг маш энгийнээр ойлгочихмоор санагдаад байдаг юм.

Монголчуудын аж төрөх ёс, оршин хөгжих нь нүүдлийн соёлтой салшгүй холбоотой . Тэрхүү яагаад нүүдэл хийдэг тухай нийтлэлч Б. Баабар XX зууны Монгол” бүтээлдээ " ... Өнгөцхөн харахад.. малаа дагаад нүүгээд байдаг боловч үнэндээ уур амьсгалын зөрүү нь +-100 градус байдаг Төв Азийн эрс тэс уур амьсгалын зөрүүг багасгах гэж нүүдэг . " гэсэн нь зөв тодорхойлолт болжээ. Өдгөө ч зун нь сэрүүн газар, өвөл нь дулаан нөмөр бүсэд нутаглан нүүдэг. Ийнхүү хэдэн зуунаар мал ахуйгаа эрхлэн нүүдэллэн ирсэн нь Монгол гэсэн өвөрмөц үндэсний соёл, зан заншилыг бий болгожээ.

Монгол хүнд байдаг нэг сайхан чанар бол зочломтгой зан. Тэртээ зуунд Монгол ирж байсан Марко Пологоос эхлээд өнөөг хүртэл Монголтой нөхөрлөсөн харийн бүгд зочломтгой сайханыг магтаагүй өнгөрсөн нь үгүй. Магадгүй харь орны соёлд уусаж тэдний оршихуйг шүтсэн хэн нэгэнд тэрхүү бурууд нь бас зочломтгой сайхан байж болох юм. Тэдний бөхөлзөн тонгойдог, сайхан инээдэгийг нь хэн нэгэн магтаж байхыг би лав дуулаагүй.

Монголчууд яагаад зочломтгой зантай болсон юм бэ гэвэл энгийнээр мөнөөх нүүдлийн ахуйтай холбож тайлбарлаж болох. Хаяа айл, хот айл, саахалт айл, гэх мэтээр хол ойрын багцаалах хэмжигдэхүүн байдаг даа. Хөдөөний зарим хүнээс газар орон хаана байдаг талаар асуухад энүүхэндээ саахалтын зайтай гэж хэлэх ба тэр нь нэг гүвээ, уул даваа гээд ямар ч байсан бараа нь харагдахгүй газар байсан болохыг мэдэх болно. Бидний нүүдлийн оршихуй эртнээс ийм байсан бөгөөд энэ нөхцөлд зорчиж зорьсон газраа хүрэхэд нэн бэрх. Алс хязгаар нутагт очихоор явахдаа төөрч будилах зэрэг асуудал одоо ч байдаг. Тэр ч байтугай би нутагтаа төөрч байсан удаатай. За тэгээд будилж яваад нохойн дуу сонсож айлын бараа харагдвал шууд л нохой хорио гэж хэлээд нөгөө айлдаа яваад орчихно. Монголчууд бид цаг улирал, хийж байгаа ажил төрөл зэрэгтэй нь уялдуулаад ерөөл бэлэгдэл хослуулаад мэндлэх уулзах ямар гайхамшигтай уламжлалтай юм бээ. За тэгээд ядарч яваад арайхийж олсон айлдаа сайхан мэндлээд орвол галаа түлж сайхан хооллож ундлах зуураа " За" хаанаас хаа хүрч явна нутаг орон хаанав, нэр алдар хэн билээ" гэхчилэн далан асуулт асуудгийг монгол хүн л бол мэднэ дээ. Яг эндээс харахад нэг талаас хол газар аялж ядарч яваа хүн айл амьтан бараадан амарч тухлахыг бодно. Нөгөө талаас тэрхүү айлынхан хол ойрын сураг ажиг сонсохын тулд тэрхүү гийчинг хоол унд, амарч тухлах нөхцөлөөр хангах хэрэгтэй болно. Энэ нь эцсийн дүндээ мэдээлэл авч байгаа нэг хэлбэр бөгөөд тэрхүү зочины явсан нутаг орны тухай мөн өөрийн мэдээгүйг мэдэх бөгөөд дараа нь тэрхүү хүний үгийг хаяа, саахалт айлынхандаа дамжуулна. Нарийн ажиглавал Монголчууд бидний зочломтгой болсоны цаад учир нь ийм бөгөөд гадны хүн харахаараа л юу байдагаа бариад долигоноод байдаг гэж бодвол эндүүрэл шүү. За тэгээд цааш мөхөс миний ухаан дутаж байна. өөрийн бодол санаанаас ургуулаад л ийн бодлоо.

Харин харамсалтай нь мэдээллийн технологийн хөгжил, нийтлэгшин даяаршихын нөлөөгөөр зочломтгой сайхан зан чанар үгүй болно гэдэгтэй би 100 хувь санал нийлж байна. 1990 ээд оноос 10 жил хэртэй Монгол хүний мөс чанар алга болж байна гэхчилэн яридаг байсан. Одоо хайлаад дууссан болохоор Монгол хүниий мөс чанар энэ тэрээ ярих бол мангар тэнэгээрээ дуудуулах болно. Бага хүүгийн хэлснээр даяаршилын эсрэг дангааршилалыг баримтлан сайхан Монгол үндэстэнийхээ өв уламжлалыг хадгалан үр хойчдоо өвлүүлэх юмсан даа харамсалтай нь оройтжээ. БАЯРТАЙ ЗОЧЛОМТГОЙ МОНГОЛ ЗАН МИНЬ ЭЭ

Талын Монгол айлыг энд дарж сонирхоорой

Нутгийн тухай дурсамж

Нутгийн тухай хүүрнэл- 1 үүссэн түүх

Би гэж амьтан хэзээ мэдээ орсноо сайн санадаг гэж яриад яахав. Гэхдээ Зургаагийн газрын бургас, гол, халуун хайрга, зангуу, шумуул, тарвас, шуурга, Улаан богоч гээд дэлхийн хаана ч баймааргүй, гольфын зүлэгч багадхаар тийм сайхан зүлэгтэй зуслан, аавынхаа ардуур дугуйтай явж байгаад хөлөө хавчуулсан, Улаан богочийн усанд сууж боов дүрж иддэг, ээжийнхээ нуруунд үүрүүлдэг, улаан тэнэг эрх амьтан байснаа л санаад байх юм. Миний аав ээжийн намайг үүрч эрхлүүлдэг байсан тэр хайр шиг миний нутаг намайг яг тэгж хайрласан юм шиг санагдаад нутгийнхаа тухай жаахан дурсамж халтартуулж бичихийг оролдъё.

Миний аав ээжийн намайг эрхлүүлж үүрч хүн болгосонтой адил нутгийн минь уулс ус ургамал бүгд намайг хүн болгож өгчээ. Даанч өөрөө хар толгойгоо даан аав ээж нутаг орноосоо ойн гарахдаа хичнээн эрх залхуу арчаагүй байснаа ухаарч явна даа. За энэ яахав нутгийн тухай бичий. Манай сум хэдэн онд байгуулагдсан яаж байгаад миний мэдэх Буянт болчихвоо гэх зэргийг бага сага судаллаа л даа. Гэхдээ сайн судлах хэрэгтэй юм байна шүү гэдгийг нутгийн ухаант мэргэн ах дүү нартаа захижийн шүү.

Манай сумын үүслийн тухайд 1923 онд шинэ засаг захиргааны хуваариар Чандмань уулын хошуунаас Ханхөхий уулын хошуу (Мянгад), Наранхайрхан уулын хошуу (Манай сум) болгон хуваасан (энэ тухай улсын төв архивд дэвтэрлээстэй байгаа товчхон нь Ардын хувьсгал ялсны дараа 1923 онд баруун хязгаарын хєдєлмєрчдийн тєлєєлєгчдийн анхдугаар хурал "Дєрвєд” хэмээх яс угсаагаар ялгаатай хуучин нэрийг халж Чандмань уулын аймаг хэмээн нэрлэхээр шийдвэрлэжээ. Эл аймагт Цамбагарав уулын Тєгс Буянтхан уулын, Баян Мандал уулын, Хєхvй уулын Наранхайрхан уулын, Баян Чандмань уулын, Ханбаатар хайрхан уулын 8 хушуу, 41 сум, 115 баг хамрагдаж байв.) тэр үеэс эхлүүлэн авч үзвэл зүйтэй мэт. Зарим нэг нь 500 тариачины үеэс, Зах наймын үеэс эхлүүлнэ гэдэг боловч энэ нь засаг захиргааны нэгж биш, ажил үүргийн зохион байгуулалтаар нэгтгэсэн нэгдэл байсан болов уу сайн мэдэхгүй байна оо. Манай сумын ойгоор сургуулийн захирал байсан Нохойжавын ахын маань гаргасан ном сүрхий сайн ном болсон шүү. Тэрнээс өмнө Тэгшбуянт гуайн Тунгалаг Буянтын Хүүхдүүд гээд нэг сайхан ном байдаг тухай яридаг боловч олж уншиж чадсангүй ээ. Ямартай ч Мянгад сум 2003 онд 80 жилээ хийсэн, ( Мянгад, Чандмань, Эрдэнбүрэн, Жаргалант сумууд 80 жилийнхээ ойн баярыг нэг онд багтаан хийсэн санагдах юм) харин манайх 2006 онд хийсэнийг бодоход (Ерөнхийлэгч асан Н. Энхбаяр түүхт 80 жилийн ойд зориулж мэндчилгээ дэвшүүлсэнийг энд дарж уншиж болно) 1926 онд байгуулагдсан юм байлгүй дээ. Зарим дээр нь 1931 онд сум байгуулагдсан гэж байхын тэгвэл 2011 онд түүхт 80 жилийнхээ ойг хийхнээ. За тэгээд нутгийн тухай хүүрнэх амьд түүх болсон буурлууд маань энхжингийнхээ орон луу явсаар л байна шүү. Амжиж асууж аваарай би нутагтаа очвол сайхан буурлуудаасаа асуух юм их байна оо. Их л хожуу ухаарлаа. Ширчинжав ах, (Хайрт, Баярлах нарын аав) Түвдэн ах (Матын Жагаа багшийн аав) гээд олон бий шүү нутгийн ах дүү нар сайн хууч хөөрч юу болж байсан бүтээж байсаныг нь сайн асууж аваарай. Тэгээд манай сум тэрнээс хойш Багалзуур, Цагаан гол, Аймгийн цэргийн ангийн ард, байж байснаа 1979 онд хуучин МААМ станц байж байгаад Буянт тэжээлийн аж ахуй байгуулагдаж тэнд хүн олноор суурьших болсоноор Буянт сум одоогийн байгаа Зургаагийн газарт байрлах болж одоогийн Буянт сум байгаа юм байнаа. За буруу ч байж магадгүй шүү өөрийн сонссон дуулсаныг л бичлээ. Манай сумын тухай мэдээллийг энд дараад авчихоо

Мөнгөн давалгаа хаялсан гээл манай нутгийнхан Ховд даяараа сүлд дуу болгон дуулдаг төдийгүй өвгөн сэтгүүлч А. Дандий-Ядамын бичсэнчлэн "Буянт цэнгэг боргио, булингартаа нь үгүй тунгалаг, далан түмэн харгиа нь, далдраа нь үгүй өнгөлөг, домогт "хар ус нуур"-таа, долгио татанхан дуулна уу, галбир тоо чээжиндээ гавъяа нэмэнхэн дуулна уу" гэдгээр дараагийн хүүрнэл БУЯНТ ГОЛынхоо тухай хүүрнэх болноо.